استان سمنان سرزمين شگفت انگيز

استان سمنان با مساحت 97491 كيلومتر مربع هفتمين استان پهناور كشور با جمعيتي برابر 636000 نفر مي باشد .
اين استان از نظر وسعت 4 برابر استان تهران است استان سمنان هم اكنون داراي هشت شهرستان است كه عبارتند از : سمنان ، شاهرود ، دامغان ، گرمسار ، مهديشهر ، آرادان ، ميامي و سرخه كه از شمال به استان هاي خراسان شمالي، گلستان و مازندران و از جنوب به استان هاي يزد و اصفهان از مشرق به استان خراسان رضوي و از مغرب به استان هاي تهران و قم محدود است.
استان سمنان در دوران باستان بخشي از چهاردهمين ايالت تاريخي ورن (ورنه) از تقسيمات شانزده گانه اوستايي بود.برخي از دانشمندان اين ايالت را گيلان فعلي مي دانند ولي قدر مسلم اين كه ورن يا ورنه متشكل از صفحات جنوبي البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار, دماوند، فيروزكوه، شهميرزاد، لاسگرد، ده نمك و آهوان، قوشه، ويمه و نقاط كوهستاني مازندران بوده است

مهم‌ترين اقوام ساكن در استان سمنان علاوه بر فارس‌ها، ترك‌ها (گروه‌هاي ايلي اصانلو، پازوكي، نفر، باصري، قشقايي و ...)، عرب‌ها (عرب عامري، عرب معصومي، عرب سرهنگي، عرب درازي، كتي، سيدهاي طباطبايي و ...)، طبري‌ها (اليكايي يا علي‌كايي)، لرها (هداوند)، كردها و گيلك‌ها مي‌باشند.
از ميان اقوام مستقر در استان سمنان، سنگسري‌ها، پروري‌ها و افتري‌ها و نمونه‌هايي از اين قبيل، اقوام بومي استان مي‌باشند كه از گذشته‌هاي دور (قبل از اسلام) به اين سرزمين آمده و در آن ساكن شده‌اند. گروهي ديگر همچون ايل‌ها و طوايف اليكايي، اصانلو، هداوند، عرب درازي و كتي گروه‌هايي هستند كه در زمان فرمانروايي حكام و سلاطين به منظور ايجاد سدي براي شرق و نواحي جنوب كشور از تجاوزات مكرر سواران تركمن، به اين ناحيه كوچ داده شده‌اند.
براساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1390 جمعيت اين استان 631218 نفر بوده و جالب توجه اين كه اين استان پهناور، كمتر از يك درصد جمعيت كشور را در خود جاي داده است .

آب و هواي استان سمنان، به طور كلي تحت تأثير جريان‌هاي هوايي گرم و خشك دشت كوير قرار دارد ولي عواملي چون دوري از دريا، جهت و امتداد كوه‌ها، ارتفاع مكان و وزش بادها نيز در آب و هواي اين استان مؤثر مي‌باشند. در اين استان سه نوع آب و هوا را مي‌توان مشخص كرد:
* قسمت شمالي استان شامل شاهرود، دامغان، مهدي‌شهر (سنگسر) و شهميرزاد داراي آب و هواي نسبتاً سرد و خشك در زمستان و معتدل در تابستان مي‌باشد.
* قسمت جنوبي استان شامل گرمسار و جنوب شهرستان سمنان، آب و هواي كويري و نسبتاً گرم و خشك در تابستان و سرد و خشك در زمستان دارد.
* شمال شرقي استان سمنان (دشت ميامي و حسين‌آباد كالپوش) داراي آب و هواي نسبتاً سرد و مرطوب در زمستان و معتدل و مرطوب در تابستان است.
ميانگين درجه حرارت سالانه شهر سمنان 17/8، شاهرود 14/1 و گرمسار 17/5 درجه سانتى‌گراد است. با توجه به اين ارقام، سردترين شهر شاهرود و سپس دامغان و گرم‌ترين شهر، سمنان و سپس گرمسار است. ميانگين حداكثر مطلق درجه حرارت در ماه‌هاى تير و مرداد كه گرم‌ترين ماه‌هاى سال در استان سمنان است، به 25 درجه سانتى‌گراد و ميانگين حداقل درجه حرارت در ماه‌هاى دى و بهمن كه سردترين ماه‌هاى سال استان است به 11- درجه سانتى‌گراد مى‌رسد. همچنين اختلاف حداكثر مطلق درجه حرارت بين گرم‌ترين و سردترين ماه‌هاى سال به 31 درجه سانتى‌گراد مى‌رسد.
در استان سمنان، نزولات جوى بسيار كم و غالباً به صورت باران و در فصول سرد سال مي‌بارد كه ميزان آن به طور متوسط به 145 ميلى‌‌متر در سال مى‌رسد. با توجه به اين كه ميزان رطوبت نسبى با بارندگى نسبت مستقيم دارد، لذا ميزان رطوبت از غرب به شرق استان و از جنوب به شمال افزايش مى‌يابد. به طورى كه درصد رطوبت نسبى در شاهرود 49 و در گرمسار 40 درصد است. شاهرود در ميان شهرستان‌هاى استان شاهرود با 161/1 ميلى‌‌متر بارش سالانه بيشترين و دامغان با 120/2 ميلى‌متر كمترين ميزان بارندگى را دارند. همچنين متوسط تعداد روزهاي يخبندان در طول سال در حدود 48 روز مي‌باشد.

استان سمنان در دامنه هاي جنوبي سلسله جبال البرز قرار گرفته كه به تدريج از شمال به جنوب از ارتفاع آن كاسته شده و به كوير نمك منتهي مي گردد و مهمترين آن عبارتند از :
1- رشته كوه‌هاي البرز با ارتفاع متوسط 3200 متر كه چون حصاري شهرستان سمنان را از استان مازندران جدا مي‌‌سازد و قله معروف آن «نيزوا» در شمال مزرعه اورپلنگ و شمال غربي شهميرزاد واقع شده است.
2- رشته كوه البرز در شاهرود، اين قسمت از البرز منبع اصلي رودها و قنات‌هاي اين منطقه مي‌باشد. در قسمت جنوبي اين رشته اصلي، كوه‌هاي كم‌ارتفاع موازي با رشته اصلي كشيده شده كه آن‌ها نيز با نزديك شدن به دشت كوير (=كوير مركزي)، كم‌ارتفاع‌تر مي‌شوند. مهم‌ترين قله‌هاي اين ارتفاعات قله خوش ‌ييلاق با ارتفاع 2802 متر، قله خياشك با ارتفاع 2670 متر و قله ابر با ارتفاع 2630 متر مي‌باشند.
3- در شمال دامغان رشته كوه‌هايي به نام سفيدكوه قرار گرفته كه تا شاهكوه امتداد دارند. در حدّفاصل بين دامغان و سمنان شاخه‌اي از سفيدكوه جدا شده به طرف كوير نمك امتداد مي‌يابد كه كوه‌هاي آن سلطان شاهرخ و پنجكوه مي‌باشند.
4- كوه‌هاي شمال گرمسار كه رودخانه حبله‌رود آن را بريده و به دو قسمت تقسيم كرده است. اين كوه‌ها مانند حصاري در شمال شهر گرمسار قرار گرفته است. مهم‌ترين ارتفاعات آن سوُلَك، سَرحُر و كَلَرز مي‌باشد.

رودهاي استان سمنان از دامنه‌هاي جنوبي رشته كوه البرز سرچشمه گرفته و اغلب به دشت كوير مي‌ريزند. جهت جريان اين رودها از شمال به جنوب مي‌باشد. اين رودها در سرچشمه معمولاً آب شيرين و گوارا دارند ولي با عبور از نمك‌زارها و زمين‌هاي گچي، شور شده و داراي املاح زيادي مي‌شوند. طول اين رودها معمولاً كوتاه است زيرا كه فاصله ميان كوهستان تا دشت كم است.
رودخانه سفيدرود :
رودخانه سفيدرود يكي از سرشاخه‌هاي رود تجن است كه از چند رودخانه فرعي تشكيل شده و به طرف شمال شرق جريان مي‌يابد. آبراهه‌هاي اصلي تشكيل دهنده سفيدرود عبارتند از آبرود، سياه رودبار، تويسن دره و آبراهه شلي. رودخانه سفيدرود پس از پيوستن به اين آبراهه‌ها، توان آبي قابل توجهي پيدا مي‌كند كه پس از آبياري مزارع حاشيه رودخانه، به طرف تجن جاري مي‌شود.
رودخانه تاش (=شاهرود):
اين رودخانه از كانون‌هاي آبگير شاهكوه و شاهوار حدّفاصل تاش و مُجن سرچشمه گرفته و داراي ويژگي‌هاي رودهاي فصلي است. اين رود پس از دريافت چندين شاخه فرعي در ناحيه كوهستاني و پس از مشروب كردن اراضي پشت بسطام و زيراستاق، به سوي كوير نمك مي‌رود. گذرگاه سابق اين رود از داخل شهر بوده ولي در حال حاضر از سمت شرقي شهر عبور مي‌كند.
رودخانه كال‌شور:
اين رودخانه از كوه‌هاي شمال شرقي ميامي (كوه چاه بيد) سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از شمال ميامي از زير پل ابريشم وارد كوير مي‌گردد.
رودخانه چشمه علي:
اين رود از دره‌هاي جنوبي شاهكوه گرگان سرچشمه گرفته و به دشت كوير منتهي مي‌شود.
خشكرود دريان: اين رود از ارتفاعات شمالي قوشه سرچشمه مي‌گيرد و از كنار روستاي آمروان عبور كرده و به دشت كوير وارد مي‌شود.
رودخانه گل رودبار:
اين رودخانه از ارتفاعات شمال شهميرزاد سرچشمه گرفته و در نزديكي شهرستان مهديشهر با دريافت شعبه‌هاي ده صوفيان و شهميرزاد حوضه وسيعي را مشروب مي‌سازد. در شمال روستاي درجزين، شعبات ديگري به آن پيوسته و پس از گذشتن از غرب سمنان به دشت كوير منتهي مي‌گردد. حاشيه‌هاي بالادست اين رودخانه در بهار و تابستان به عنوان گردشگاه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
رودخانه حبله‌رود:

حبله‌رود پرآب‌ترين رودخانه جنوب البرز در استان سمنان و از رودخانه‌هاي دائمي استان به طول 240 كيلومتر مي‌باشد كه از دامنه كوه‌هاي سايو و شاه محمد قله و هما در 30 كيلومتري شمال شرقي شهرستان فيروزكوه در استان تهران سرچشمه مي‌گيرد و به نام رودخانه گورسفيد به سوي دامنه شمالي كوه ماراب جاري مي‌گردد بنابراين حوضه آبريز اصلي آن در خارج از استان سمنان واقع شده است. اين رود منبع اصلي آب كشاورزي شهرستان گرمسار بوده و تأثير مهمي در اقتصاد و آباداني منطقه دارد. حبله‌رود پس از آبياري گرمسار، به دشت كوير منتهي مي‌شود. اين رود داراي شاخه‌هاي شور و شيرين متعددي است. از شعبات مهم اين رود نم‌رود و رشيد سلطان است كه اولي داراي آب شيرين و دومي داراي آب شور است. بيش از نيمي از آب حبله‌رود توسط نم‌رود تأمين مي‌شود.
رودخانه ايوانكي:
اين رود در فصول بارندگي سيلاب‌هاي جمع شده را به دشت كوير مي‌رساند.
رودخانه احمدآباد:
اين رودخانه در 90 كيلومتري بيارجمند در پشت روستاي احمدآباد جريان دارد. منبع آب آن چشمه‌هاي گسترده‌اي است كه در كف بستر مي‌جوشند. اين رودخانه در زمين‌هاي كم‌شيب جريان دارد كه دشتي از ماسه‌هاي روان آن را دربر گرفته‌اند. عمق اين رودخانه در بعضي از نقاط به حدود 2 متر مي‌رسد و در بعضي از نقاط مسير جريان به صورت آبشار ديده مي‌شود. در كف بستر رودخانه گياهان آبزي به چشم مي‌خورند.
ساير رودهاي استان سمنان عبارتند از: ني‌آباد، مجن، دامغان‌رود، مسيل فيخار، مسيل تويه‌دروار، مسيل امام‌زاده عبدالله و تنگه ايج، مسيل زيان (زيوان)، مسيل سرخه، مسيل آبگرم، مسيل زردتول.

غار دربند :

غار دربند در منطقه نمونه گردشگري دربند شهرستان مهديشهر در فاصله 1 كيلومتري ميدان ولايت در شمال شهرستان مهديشهر قرار دارد. دهانه غار در كمركش كوه سنگي زيبايي رو به مشرق قرار گرفته و دره وسيع و سرسبز دربند در زير آن گسترده شده است. وروديِ غار به عرض 75/2 متر و ارتفاع آن 35/1 متر است و روي پله‌اي به ارتفاع 5/2 متر قرار دارد. جلوي دهانه غار مسطحه نسبتاً بزرگي است كه با سنگ‌چين دهانه آن را بسته‌اند و در موقع نبودن خطر از آن استفاده مي‌كرده‌اند. پس از عبور از دهانه دالاني به طول 24 و عرض 3 متر ديده مي‌شود و مانند گلو، بين دهانه و تالار غار قرار گرفته است. انتهاي گلو به تدريج كوتاه شده تا اين كه به دهانه‌اي به به ارتفاع 80 سانتي‌متر مي‌رسد. بنابراين تنها دليل وجود آثار و استخوان حيوانات بزرگ از قبيل اسب و گاو و ... در داخل غار اين است كه به وسيله حيوانات درنده به آنجا كشانيده شده‌اند. در كنار دهانه، آثار سنگ‌چين محكمي به چشم مي‌خورد كه قسمتي از آن ريزش كرده است. اين سنگ‌چين به منظور مسدود ساختن شكافي است كه از كنار دهانه به داخل غار راه دارد و ساكنان و پناهندگان غار براي جلوگيري از نفوذ دشمنان آن را بسته‌اند. پس از گذشتن از دهانه مذكور، محوطه داخلي غار ديده مي‌شود كه نسبتاً ساده و بدون پيچ و خم است. فضاي غار به صورت تالار تقريباً بيضي شكل است به طول 91 متر و عريض‌ترين قسمت آن 36 متر و بلندترين نقطه سقف آن به 20 متر مي‌رسد. ساختمان غار از نظر زمين‌شناسي مربوط به دوران سوم و از نوع سنگ‌هاي رسوبي است كه به مقدار فراوان آهك و املاح دارد و از اين رو سراسر آن پوشيده از ستون‌هاي بزرگ و زيباي استالاگميت بوده و از نظر دكوراسيون يكي از زيباترين و تماشايي‌ترين غارهاي ايران است و مي‌توان بلندترين ستون استالاگميت را كه تاكنون در غارهاي ايران مشاهده شده در آنجا ديد. اين ستون به ارتفاع 12 متر و قطر متوسط 85/2 متر مي‌باشد كه به طرز سحرآميزي در وسط غار بالا رفته است. متأسفانه كمتر نقطه‌اي در اين غار مي‌توان يافت كه به ضربِ آلاتِ برنده و يا رنگ و ذغال و ... كنده و منقش نشده باشد. پيكره زيباي ستون‌ها تماماً با مساحي و يادبود بينندگان آلوده شده و به طور چشمگيري از جلوه و زيبايي آن‌ها كاسته شده است. ستون‌هاي عظيم و سنگين و تخته سنگ‌هاي بزرگ كه در گوشه و كنار غار پراكنده است حكايت از زمين‌لرزه‌هاي سهمناك گذشته‌هاي دور دارد. كف غار سنگلاخ و داراي پستي و بلندي‌هاي زياد است و در اثر رطوبت هوا قسمت زيادي از آن را گِل لغزنده‌اي پوشانيده كه عبور از آن بي‌خطر نيست. از ديدني‌هاي اين غار، حوضچه آب صاف و كوچكي است كه آب آن از نظر آشاميدني مناسب نيست و به مقدار زيادي املاح دارد. هواي غار نسبتاً خنك مي‌باشد و در قسمت انتهايي به 15 درجه سانتي‌گراد مي‌رسد و به طور متوسط 10 درجه با هواي بيرون اختلاف حرارت دارد.
غار شير بند:

غار شير بند در حدود 12 كيلومتري شمال شرق دامغان در روستاي جزن قرار دارد. اين غار يكي از زيباترين غارهاي ايران است كه حدود 800 متر طول دارد. دهانه غار شير بند در كمركش كوهي صخره‌اي كه از بستر رودخانه 50 متر ارتفاع دارد قرار گرفته است. داخل اين غار كه در يك رشته فلات آهكي قرار گرفته، قنديل و ستون‌هاي زيباي آهكي به رنگ و اندازه‌هاي مختلف از سقف غار آويزان است. زمين‌شناسان قدمت سنگ‌ها و ستون‌هاي اين كوه و غار را به 150 تا 190 ميليون سال قبل نسبت مي‌دهند. در ديواره‌هاي غار در اثر رسوب كربنات كلسيم محلول در آب، اشكال سفيد و بسيار زيبايي همانند گچبري‌هاي كاخ‌ها و منازل به صورت گُلِ كلمي و اجتماع بلورهاي سوزني شكل مناظر جالب توجه و زيبايي را به وجود آورده است. دهانه ورودي غار حدود 1 متر ارتفاع دارد به طوري كه براي ورود بايد چهار دست و پا وارد شد. بعضي از قسمت‌ها بسيار تنگ است و بايد از بين صخره سنگ‌هاي آهكي به صورت سينه‌خيز حركت كرد و بعضي از قسمت‌ها بسيار وسيع و با ارتفاعي حدود 30 تا 40 متر است. هواي داخل غار خنك و مرطوب و بسيار ساكن و در قسمت‌هاي تحتاني غار مقدار اكسيژن كمتر است. سقف و كف غار آهكي بوده و بر اثر گذشت زمان و فرسايش، در سقف‌ها و ديواره‌ها، قنديل‌هاي بسيار بزرگ و زيبايي تشكيل شده كه منظره منحصر به فردي در غار به وجود آورده است. قسمت‌هاي داخلي‌ غار وسيع‌تر شده و به چند شاخه تقسيم مي‌شود. در برخي قسمت‌ها قنديل‌هاي زيبايي به چشم مي‌خورد كه از روي آنها آب روي زمين مي‌چكد. اين غار زيبا و شگفت‌انگيز بسياري از غارنوردان را به سوي خود جذب مي‌كند.
غار افتر :

اين غار يكي از بزرگترين غارهاي آهكي شهرستان سمنان است. در اين غار محصولات لبني دامداران افتر كه دوره ييلاق را در گورسفيد، طارم، كلارخان، افتر و امامزاده عبدالله سپري مي‌كنند، نگهداري مي‌شود. ظرفيت اين غار حدود 2 هزار جلد محصولات لبني است. طول اين غار 302 متر و عرض آن حدود 12 متر است و ارتفاع آن از 40 سانتي‌متر تا 5 متر متغير است. در اين غار گونه‌هاي جانوري مشاهده نمي‌شود ولي در دامنه بيرون غار، چند گونه گياهي بومي از خانواده گندميان، گون، كلاه ميرحسن، اسپند، اسپرس كوهي، زرشك و ... وجود دارد. اين غار از گذشته به عنوان يخچال طبيعي براي حفظ محصولات دامي مورد استفاده اهالي بوده و در بين اهالي به «مغار افتر» معروف است. وجود تخته سنگ‌هاي گچ و آهك، سكوهاي مناسبي براي قرار دادن پوست‌ احشام فراهم كرده است
غار نمكي:

غار نمكي كه به غار نفت دره معروف است، در كوه اژدهاي گرمسار واقع است و بر اثر سيلاب‌هاو شسته شدن صخره‌هاي نمكي به وجود آمده است. اين غار بنا به نظر برخي زمين‌شناسان، در دوره دوم زمين‌شناسي به وجود آمده است و انواع استالاكتيت و استالاگميت در اين غار وجود دارد. هواي درون غار به لحاظ عبور از درون لايه‌هاي نمكي، بسيار تميز و سالم است و در فصل تابستان علي‌رغم گرماي هوا، داخل غار سرد است. در برخي از قسمت‌هاي غار ارتفاع از قدّ يك انسان معمولي كوتاه‌تر است. براي عبور از غار نياز به كفش مناسب و چراغ قوه مي‌باشد.

زبان ، مذهب و دين در استان سمنان :
به دليل اين كه مردم استان سمنان به گويش‌هاي مختلفي سخن مي‌گويند، اين استان به جزيره لهجه‌ها معروف است. زبان رسمي مردم استان سمنان مانند همه ايرانيان فارسي دري (پهلوي) است اما به لحاظ گستردگي و تحولات عوامل جغرافيايي، تاريخي و فرهنگي، از تعدد و تنوع گويش‌ها و لهجه‌هاي خاصي برخوردار است. گويش سمناني مرتبط با زبان‌هاي ماد و پارت است. گويش سمناني و لهجه‌هاي اطراف به 5 دسته تقسيم مي‌شوند كه عبارتند از سمناني، سنگسري، شهميرزادي، لاسجردي و سرخه‌اي كه در اين ميان گويش سمناني از همه قديمي‌تر است و شناخت اصول و قواعد و نيز تهيه دستور صرف و نحو كامل، دقيق و صحيح آن كار بسيار دشواري است. گويش سمناني يكي از دسته زبان‌هاي ايراني غربي است كه در ادوار باستان در بخش شمال غربي ايران رواج يافته و هم اكنون نيز در بين مردم شهر سمنان رايج است. اين گويش به سبب پيشينه تاريخي، قواعد دستوري ويژه و نفوذناپذيري در طول قرون گذشته از ديرباز در كانون توجه برخي پژوهشگران و زبان‌شناسان بوده است. اين گويش چنان با ساير گويش‌هاي ايراني تفاوت دارد كه شايد بتوان بدون تحصيل و اطلاع قبلي تمام گويش‌هاي ايراني مانند مازندراني، يزدي، اصفهاني و ... را متوجه شد اما وقتي اهل سمنان به زبان خود سخن مي‌گويد، مطلقاً از آن چيزي دريافت نمي‌شود.
از آنجا كه تلفظ كلمات در هر محله از شهر سمنان متفاوت مي‌باشد، بنابراين تلفظ اهالي محله اسفنجان سمنان بنا به قدمت ديرينه آن محله، پايه كار آوانوشت اصطلاحات و مثل‌ها بين محققين قرار گرفته است كه تفاوت‌هاي تلفظي واژه‌ها ناشي از تفاوت آوايي ميان محله‌هاست.
در شاهرود بوميان اصيل علاوه بر زبان فارسي، به گويش شاهرودي نيز سخن مي‌گويند. گويش‌هاي ديگر شهرستان شاهرود مربوط به گروه‌هاي انساني مهاجر است. مهاجران آذري و ترك‌هاي منطقه كالپوش و روستاي اَبر، به زبان تركي سخن مي‌گويند. بلوچ‌هاي منطقه كالپوش و كردهاي منطقه پل ابريشم نيز به گويش بلوچي، كردي و بجنوردي صحبت مي‌كنند ولي به زبان فارسي آشنايي كامل دارند. عرب‌هاي مهاجر خوزستان و كردهاي مهاجر عراقي نيز از زبان مادري خود در جمع خانواده بهره مي‌برند. آن دسته از مهاجران عرب كه در سده‌هاي قبل به منطقه كوچ كرده‌اند، امروزه همگي تنها به زبان فارسي سخن مي‌گويند. بنابراين در هر يك از مناطق، اهالي زبان فارسي را به لهجه محلي خاص خود بيان مي‌كنند. بر اين اساس لهجه‌هاي مردمان نقاطي مانند شهر كلاته خيج، مجن، بسطام، ميامي، فرومد، طرود، بيارجمند، خوارتوران و ...، به راحتي قابل تشخيص است.
زبان مردم شهرستان دامغان نيز گونه‌اي از زبان اصيل فارسي است كه با لهجه خراساني پيوستگي دارد. اين گويش در تمامي مناطق اين شهرستان يكسان تكلم نمي‌شود. در مناطق شمالي شهرستان دامغان (به جز شهر ديباج)، به دليل همجواري با استان مازندران با اندك تفاوت، مردم به لهجه مازندراني سخن مي‌گويند. روستاهاي جنوبي حاشيه كوير (به جز روستاي كوه زر)، تحت تأثير مناطق مركزي ايران بوده و به فراواني لغات و واژه‌هاي آن مناطق را در تكلم آنان مي‌توان ديد. زبان روستاهاي شرقي دامغان به گويش شاهرودي نزديك است.
زبان و لهجه محلي متداول در بين گرمساري‌ها لهجه رازي است كه با اندكي تفاوت، اهالي نواحي اطراف تهران، ري، شميران و ورامين نيز به آن صحبت مي‌كنند اما ساكنان شهرها و روستاهاي مناطق كوهستاني البرز با لهجه‌اي آميخته از لهجه‌هاي رازي و مازندراني سخن مي‌گويند. از زبان‌هاي محلي ديگر شهرستان گرمسار مي‌توان به مواردي چون تركي كه اقوام اصانلو و پاژوك با آن صحبت مي‌كنند. زبان اصانلو شبيه تركي زنجاني و زبان اقوام پازوكي شبيه تركي آذربايجاني است. اقوام اليكايي نيز به زبان محلي مخصوص خود تكلم مي‌كنند.
زبان سنگسري نيز عضوي از شاخه زبان‌هاي شمال غربي ايران است كه خود شاخه‌اي از زبان‌هاي هند و ايراني است. دكتر معين معتقد است كه لهجه سنگسري رابطه نزديكي با لهجه لاسجردي دارد. اهالي اين منطقه زبان فارسي را نيز به خوبي تكلم مي‌كنند ولي در بين خود ترجيح مي‌دهند كه با لهجه سنگسري صحبت كنند. لهجه مردم شهر درجزين نيز بيشتر با زبان سنگسري قرابت دارد. در نواحي شمالي شهرستان مهديشهر مناطقي چون شهميرزاد و روستاهاي اين بخش مانند (فولاد محله، چاشم و ...)، به دليل مجاورت به استان مازندران با اندك تغييري به لهجه مازندراني سخن مي‌گويند.
مطالعه اسناد و مدارك تاريخى درمى‏يابيم كه ساكنين قومس چون ساير ايرانيان، قبل از رواج اسلام، پيرو آيين زرتشت بوده‏اند و در حفظ و صيانت از آن به عنوان آيين به ارث رسيده از نياكانشان، ثابت قدم بوده‏اند. پس از فتح شهر رى توسط مسلمانان در سال‌هاى 20 تا 25 هجرى قمري (ظاهراً معتبرترين تاريخ سال 22 هجرى قمري است)، مسلمانان رهسپار شمال شرق كشور شدند و در مسير خود به سرزمين كومش (قومس) كه شامل ناحيه وسيعى به همين نام و شهرهاى سمنان، دامغان و بسطام از آبادى ‏هاى معروف آن به شمار مى‏رفت، رسيدند. بلاذرى فتح رى و قومس را در عهد عُمر گزارش نموده، طبرى سال 22 هجرى قمري را سال فتح دامغان ذكر مى‏كند و بنا به رواياتى نيز سال 30 هجرى (زمان خلافت عثمان)، زمان تصرف قومس توسط عبدالله بن عامر كريز ذكر شده است.
در حال حاضر اكثر قريب به اتفاق جمعيت استان سمنان مسلمان و پيرو مذهب شيعه اثنى عشرى هستند. همچنين درصد كمي از اقليت‌هاي ديني چون زرتشتي و مسيحي نيز در استان سمنان وجود دارند.
عده‏اى از عراقى ‏هايي كه قبل از پيروزى انقلاب اسلامى از كشور خود رانده شده بودند و در شهرستان شاهرود سكونت يافتند، شافعى مذهب مي‌باشند.